مخراج کاری، نه تنها به عنوان یک شغل، بلکه به عنوان هنری در صنعت طلا و جواهر شناخته می‌شود. به بیانی ساده، به عمل قرار دادن سنگ‌های زینتی بر روی فلزات گران‌بها، مخراج کاری می‌گویند. پس با ما همراه باشید تا با این هنر زیبا و سخت بیشتر آشنا شوید.
مخراجکاری (Stone Setting) که با نام‌های دیگری همچون مرصع‌کاری یا جواهرنگاری نیز شناخته می‌شود، در حقیقت به نصب کردن سنگ‌های زینتی بر روی فلزات گران‌بها گفته می‌شود.
مخراج کاری تنها محدود به صنعت طلا و جواهر نمی‌باشد. بلکه ممکن است روی ظروف عتیقه یا اشیاء تزئینی نیز انجام شود. به بیان دیگر، هر نوع فعالیت و عمل برای نشاندن جواهرات بر روی هر نوع فلز گران‌بها را مخراج کاری می‌گویند. در زبان فارسی معادل کلمه مخراج کاری، کلمه گوهر نشانی می‌شود.
همچنین بهتر است بدانید که تنها مرحله از ساخت طلا و جواهر که فقط به صورت نیروی انسانی و دستی انجام می‌شود، مخراج کاری می‌باشد. حتی با اینکه تکنولوژی صنعت ساخت طلا و جواهر دارای پیشرفت زیادی بوده و دستگاه‌های بسیار پیشرفته‌ای برای مراحل مختلف ساخت طلا وجود دارد، اما هیچ دستگاهی قادر به انجام عمل مخراج کاری نمی‌باشد.
حتی در کارخانه‌های طلاسازی در پروژه‌های انبوه سازی مصنوعات طلا، از نیروی انسانی برای عمل مخراج کاری استفاده می‌شود. به همین علت است که مخراج کاری یکی از اساسی‌ترین و مهمترین مشاغل در صنعت طلا و جواهر می‌باشد.
همانطور که اشاره کردیم مخراج کاری یکی از مشاغل مهم و کلیدی صنعت طلا و جواهر می‌باشد. زیرا هیچ کس غیر از مخراج کار نمی‌تواند با دقت و ظرافت سنگ‌ها را بر پایه‌های فلزی سوار کند.
مراحل انجام کار هم به این صورت است که متخصصان و طراحان طلا و جواهر پایه‌هایی برای انواع مصنوعات می‌سازند. در طرف دیگر هم گوهر تراشان نیز جواهرات و سنگ‌های قیمتی را تراش می‌دهند. اما جواهرات تراش خورده و پایه‌های مصنوعات به تنهایی قابل استفاده برای مصرف کننده نیستند و در اینجا نقش مهم مخراج کار مشخص می‌شود.
مخراج کار با توجه به تخصصی که دارد گوهرهای تراش خورده را جوری بر پایه‌های مصنوعات قرار می‌دهد که علاوه بر اینکه در جایش ثابت و ایمن باشد، جلوه خوبی هم داشته باشد.
هنر گوهر نشانی یک هنر واقعی می‌باشد و باید با ظرافت، دقت و حوصله فراوان انجام شود. در حقیقت یکی از ظریف ترین بخش‌های جواهرسازی می‌باشد که کیفیت و ارزش جواهرات را مشخص می‌کند. برای مخراج کاری از چسب و همچنین مواد شیمیایی هرگز استفاده نمی‌شود. زیرا به مرور دوام و استحکام خود را از دست می‌دهد. به همین منظور پایه‌ها را طوری می‌سازند که گوهرها به صورت ایمن و با دوام بر روی آن سوار شوند. فشار زیاد بر سنگ‌ها باعث ترک خوردن و لب پر شدن آن می‌شود. حتی استفاده از ابزارها به صورت نامناسب باعث ـآسیب به پایه‌ها می‌شود.
گوهرنشانی برای سنگ‌های ریز به چهار روش انجام می‌شود.
همچنین برای مخراج کاری سنگ‌های درشت از سه روش زیر استفاده می‌شود.
کلمه چنگ از واژه چنگک گرفته شده است. در این روش، نگین به وسیله تعدادی چنگگ بر پایه سوار می‌شود. چنگک‌ها دارای انواع مختلف همچون تسمه ای، مفتولی و ناودانی می‌باشد که بر اساس کاربرد و شکل ظاهری آن‌ها نام گذاری شده اند. مخراج کاری به روش چنگکی نیز تنوع زیادی دارد. اما عمده ترین آن، مخراج کاری چنگی‌های مشترک، چنگی ساده (2، 3 و 4 چنگ)، تنیسی یا چنگی‌های سولیتری است.
یکی از جذاب ترین روش‌های گوهر نشانی، روش ریلی می‌باشد. در این روش، گوهر بین دو دیوار فلزی که به شکل ریل هستند، نصب می‌شود. در این روش مرصع کاران با استفاده از ابزارهای مخصوص دو شیار در دو دیواره ایجاد می‌کنند و سپس نگین را در آن قرار می‌دهند. در نهایت هم دیواره‌های پایه را به سمت گوهر سفت می‌کنند.
برای جواهرات ریزی که کوچک تر از یک دهم قیراط هستند از روش قلم خور استفاده می‌شود. در این روش که از سخت ترین روش مخراج کاری می‌باشد. مخراج کار باید تمامی مراحل سوراخ‌کاری، قلم‌زنی، ایجاد گوارسه، جاسازی سنگ، جاگذاری و کشیدن گوارسه از سطح طلا بر روی سنگ جواهر را خودش انجام دهد.
ساده ترین روش گوهرنشانی، روش کاسه ای می‌باشد. در این روش، مرصع کار باید جواهرات را طوری بر پایه سوار کند که هیچ نشونه ای از نحوه نصب بر آن دیده نشود. روش کاسه ای نیز دارای انواع مختلف همچون فیسقولی، دورکوب، کاسه‌ای نیشی و گوله‌ای می‌باشد.
همانطور که اشاره کردیم تمام ظرافت و زیبایی مخراجکاری به نحوه نصب جواهر بر پایه بستگی دارد. از آنجایی که پایه‌ها با هم متفاوت هستند. در نتیجه نحوه نصب آن نیز با هم تفاوت دارند. به همین علت برای اینکه با انواع پایه و سنگ‌های مناسب هر پایه آشنا شوید. در ادامه به معرفی رایج ترین پایه‌ها در مخراج کاری اشاره کرده ایم.
پایه چنگه‌ای برای مدل‌های تک نگین بیشتر کاربرد دارد. زیرا در این مدل توجه را معطوف به نگین آن می‌کند. در پایه چنگه ای از سنگ‌های با ارزش بالا و الماس‌ها استفاده می‌شود. طراحی این پایه به گونه است که نور بیشتری به الماس تابیده می‌شود و در نتیجه زیبایی و درخشش بیشتری دارد. همچنین میزان استفاده از فلز نگهدارنده در پایه در ایمنی جواهر هم بی تأثیر نمی‌باشد. به همین علت در جواهر سازی از پایه چنگه ای اشتراکی و چنگه ای وی شکل (v) بیشتر استفاده می‌شود. مرصع کاری در پایه چنگه‌ای نسبت به دیگر پایه‌ها آسان تر می‌باشد.
همانطور که از اسم پایه دیواره‌ای پیداست با دیواره دور تا دور نگین را احاطه می‌کند. از این پایه برای جواهراتی که طراحی و برش فانتزی دارند مانند الماس قلب شکل استفاده می‌شود. نوع دیگر این پایه به صورت قوسی است که فقط قسمتی از جواهر را در بر می‌گیرد که به آن نیمه دیواره می‌گویند. این مدل اغلب برای الماس‌هایی با برش فانتزی که ظاهری مدرن به پایه می‌دهند استفاده می‌شود.
این پایه برای جواهراتی استفاده می‌شود که تراش گرد دارند. زیرا در این پایه لبه‌های کار در معرض آسیب و ساییدگی قرار نمی‌گیرد.
قرار دادن و نصب نگین‌های ریز و ظریف بسیار دشوارتر از نصب سنگ‌های درشت بر فلزات ارزشمند است. سوار کردن نگین‌های ریز در پایه سنگفرشی از آن دسته تخصص‌هایی است که نیازمند حوصله، دقت و مهارت زیادی است. بهتر است بدانید مخراجکاری بر پایه‌های سنگفرشی بر قیمت نهایی کار تأثیر زیادی دارد.
شیوه کار در پایه بالرین به این صورت است که سنگ‌های مخروطی به دور یک مرکز فرضی چیده می‌شوند. علت نام گذاری پایه بالرین این است که فرمی شبیه به دامن بالرین‌ها دارد. انتخاب شیوه مرصع کاری بر این پایه به نوع طرح و سفارش مشتری بستگی دارد. البته این نکته را باید در نظر گرفت که محل قرار گیری سنگ باید دارای عمق کافی و مناسب باشد تا از سنگ به درستی محافظت شود.
مرصع کاری در پایه خوشه ای به این صورت است که تعدادی جواهر ریز به صورت طرحی از گل در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. نوع طراحی پایه هم به گونه ای است که جواهرات با اختلاف و ارتفاع کم در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. این طراحی می‌تواند با تعدادی جواهر ریز به صورت باز یا فشرده کار شود.
در این نوع، سطح پایه با سطح نگین هم تراز است و فقط قسمت بالای نگین و سطح خارجی آن دیده می‌شود. در این روش الماس درخشش زیادی ندارد اما همچنان زیبا است. مخراج کاری در این روش چندان دشوار نیست.
پایه مهره ای یکی دیگر از مدل‌های پایه مخراج کاری می‌باشد. در این مدل الماس‌ها به گونه ای در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند که از هم مقداری فاصله دارند. در این مدل نگین بزرگتر و برجسته تر است. طراح جواهر می‌تواند با ایجاد تنوع در اندازه پایه و سنگ، می‌تواند مدل‌های خلاقانه و زیبایی به وجود آورد.
در این مقاله با یکی دیگر از اصطلاحات طلا و جواهر آشنا شدیم. متوجه شدیم که مخراج کاری یک مهارتی است که نیاز به صبر، حوصله و دقت فراوان دارد و در ارزش نهایی محصول نیز تأثیر زیادی دارد. همچنین فهمیدیم که اگر مخراج کاری به درستی انجام نشود، باعث شکستن یا گم شدن نگین می‌شود. در نتیجه، مخراج کاری دارای حساسیت زیادی می‌باشد.
